Domena publiczna

Każdego roku 1 stycznia obchodzimy Dzień Domeny Publicznej. Jest to nieformalne święto, którego celem jest promowanie wiedzy na temat roli domeny publicznej w swobodnym rozwoju kultury. Tego dnia co roku kolejne utwory zostają „uwolnione” i trafiają do domeny publicznej. My zaś zyskujemy możliwość korzystania z tzw. otwartych zasobów bez ograniczeń. Z tego wpisu dowiesz się czym jest domena publiczna, jak z niej korzystać oraz gdzie szukać jej zasobów.

W przepisach polskiego prawa nie znajdziesz pojęcia „domeny publicznej”. Jest to pewna koncepcja dotycząca dostępności dóbr kultury, a nie termin prawniczy.

Domena publiczna to zbiór utworów, z których korzystanie nie jest ograniczone przez monopol prawnoautorski ich twórców. Idei tej przyświeca prosty cel – swobodny dostęp do dzieł kultury, który umożliwi jej dalszy rozwój. To właśnie dzięki istnieniu domeny publicznej możesz na co dzień swobodnie korzystać z wielu dóbr niematerialnych, np. sztuki Szekspira, wierszy Marii Konopnickiej czy obrazów Vincenta Van Gogha.

W Manifeście Domeny Publicznej, powstałym z inicjatywy stowarzyszenia COMMUNIA, możemy przeczytać, że:

Domena publiczna leży u podstaw naszej samoświadomości, wyrażonej przez wspólnotę wiedzy i kultury. Jest surowcem, dzięki któremu tworzymy nową wiedzę i dzieła kultury. Domena publiczna działa jak mechanizm ochronny, zapewniając dostępność tego surowca po kosztach kopiowania – a więc zbliżonych do zera – oraz gwarantując wszystkim możliwość tworzenia dzieł na jego podstawie. Zdrowa i prosperująca Domena publiczna jest niezbędna dla zapewnienia społecznego i ekonomicznego dobrobytu naszych społeczeństw. Domena publiczna odgrywa kluczową rolę w sferze edukacji, nauki, zachowania dziedzictwa kulturowego i informacji publicznej.

Pełna treść Manifestu jest dostępna [tutaj]

Dzieła w domenie publicznej

Wśród zbiorów domeny publicznej znajdziesz:

#1. Dzieła, które nie są utworami

Wytwory te nie spełniają warunków uznania ich za utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Więcej o tym czym jest utwór możesz przeczytać we wpisie „Utwór w prawie autorskim”

Do tej grupy należą również wytwory, które na mocy ustawy prawo autorskie są wyłączone spod ochrony prawno-autorskiej, tj.

Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:
1) akty normatywne lub ich urzędowe projekty;
2) urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;
3) opublikowane opisy patentowe lub ochronne;
4) proste informacje prasowe.
Art. 4 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych

Twory te nie mogą być utworem w rozumieniu prawa autorskiego nawet gdyby spełniały one warunki pozwalające uznać je za utwór, tzn. nawet pomimo ich twórczego i indywidualnego charakteru.

Korzystanie z tego rodzaju wytworów nie jest w żaden sposób ograniczone przez prawo autorskie. Pamiętaj jednak, że uznanie który wytwór jest utworem, a który nie podlega ochronie, nie zawsze jest proste. Nie ma na to wpływu Twoja subiektywna opinia, zarówno jako twórcy czy użytkownika, który chce z tego wytworu skorzystać.

#2. Utwory, do których wygasły autorskie prawa majątkowe

Autorskie prawa majątkowe oraz autorskie prawa osobiste przysługują twórcy od chwili ustalenia utworu. Więcej o autorskich prawach majątkowych możesz przeczytać we wpisie pt. „Autorskie prawa majątkowe – czym są?”

W Polsce autorskie prawa majątkowe trwają przez całe życie twórcy i wygasają po upływie 70 lat od jego śmierci. Zaś w przypadku utworów współautorskich, okres ten liczymy od śmierci ostatniego ze współtwórców.

Rozpoczęcie biegu 70-letniego okresu ochrony w pewnych sytuacjach może nastąpić w inny czasie. We wpisie „Jak długo trwa ochrona autorskich praw majątkowych?” możesz przeczytać o takich właśnie sytuacjach.

1 stycznia czyli Dzień Domeny Publicznej

Jedną z zasad związanych z wygaśnięciem autorskich praw majątkowych jest to, że wygasają one z końcem roku kalendarzowego, w którym minęło 70 lat od śmierci twórcy danego dzieła.

Czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w latach pełnych następujących po roku, w którym nastąpiło zdarzenie, od którego zaczyna się bieg terminów (…)
art. 39 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych

To właśnie dlatego Dzień Domeny Publicznej obchodzimy co roku 1 stycznia.

Pomimo swojego nieformalnego charakteru święto to obchodzi się w wielu krajach na świecie. W Polsce Dzień Domeny Publicznej po raz pierwszy został zorganizowany w 2007 roku Fundację Nowoczesna Polska. Od 2008 roku obchody są organizowane przez Koalicję Otwartej Edukacji.

Czy domena publiczna na świecie działa tak samo?

Jedną z zasad prawa autorskiego jest zasada terytorializmu. Dane dobro niematerialne podlega ochronie w każdym kraju, który na podstawie obowiązującym w nim przepisów obejmuje go ochroną prawną. Jest ona niezależna od ochrony przyznanej w innych krajach.

Oznacza to również, że nie istnieje jedna i ta sama domena publiczna na całym świecie. O ile idea domeny publicznej jest wspólna dla wielu państw na świecie, których przepisy przewidują ochronę prawno-autorską, to każde z nich tworzy swoją własną domenę publiczną. To przepisy prawne każdego z krajów regulują niezależnie od siebie, kiedy wygasają autorskie prawa majątkowe i utwory wchodzą do domeny publicznej w tym kraju.

Możliwa jest zatem sytuacja, gdy w jednym państwie dany utwór trafi do domeny szybciej niż w innym. Jednocześnie wejście danego utworu do domeny publicznej za granicą, np. w USA, nie uprawnia Cię do korzystania z niego w ramach domeny publicznej, jeżeli zgodnie z przepisami polskimi autorskie prawa majątkowe jeszcze nie wygasły.

2019 rok ważny dla domeny publicznej w USA

Zgodnie z Copyright Act z 1976 r. (wejście w życie: 1 stycznia 1978 r.) w USA wprowadzono 70-letni okres ochrony autorskich praw majątkowych po śmierci twórcy dla utworów powstałych po 1 stycznia 1978 roku lub powstałych wcześniej ale nie opublikowanych. Dla pozostałych utworów ochronę tychże praw przedłużono łącznie do 75 lat po śmierci twórcy.

Następnie na mocy ustawy Copyright Term Extension Act z 1998 roku ponownie przedłużono okres obowiązywania autorskich praw majątkowych – do 70 lat po śmierci twórcy, a dla dzieł zbiorowych – do 120 lat po stworzeniu lub 95 lat po publikacji, w zależności od tego, który termin nastąpi wcześniej.

Warunkiem przedłużenia ochrony było, aby w chwili przyjęcia ustawy utwory te nadal były objęte ochroną prawno-autorską, tj. aby autorskie prawa majątkowe do nich nie wygasły. W praktyce przedłużenie ochrony miało zatem zastosowanie względem utworów objętych ustawą amerykańską powstałych w 1923 roku lub później.

W konsekwencji autorskie prawa majątkowe do utworów zbiorowych powstałych w 1923 roku wygasły dopiero z dniem 31 grudnia 2018 roku. A zatem do domeny publicznej trafiły z dniem 1 stycznia 2019 roku. Zaś autorskie prawa majątkowe do utworów nieobjętych przedłużeniem ochrony z 1998 roku (obejmujących utwory powstałe do 1922 roku włącznie) przeszły do domeny publicznej z dniem 1 stycznia 1998 roku. To jest dwadzieścia lat wcześniej.

To właśnie dlatego Dzień Domeny Publicznej w USA przypadający na 1 stycznia 2019 roku miał w Stanach Zjednoczonych szczególne znaczenie. Po dwóch dekadach zostało „uwolnionych” wiele utworów zbiorowych, których ochrona praw autorskich majątkowych była kilkakrotnie sztucznie przedłużana.

Jako ciekawostka – do domeny publicznej trafiły wtedy m.in. dzieła Elizabeth Magie Phillips – twórczyni gry planszowej The Landlord’s Game – poprzedniczki dzisiejszego Monopoly. Graliście?:)

Co trafi do domeny publicznej w 2021 roku?

Z dniem 1 stycznia 2021 roku do domeny publicznej trafiły utwory twórców zmarłych w 1950 roku.

Znajdziesz wśród nich m.in. George’a Orwella, autora takich powieści jak „Rok 1984” czy „Folwark zwierzęcy”, a także George’a Bernarda Shawa, autora „Pigmaliona”, na podstawie którego powstał m.in. amerykański musical My fair lady (1964 r.).

W domenie publicznej możesz jednak nie znaleźć tłumaczeń powyższych utworów na język polski. Mogą one nadal być chronione prawami autorskimi. Opracowanie również jest przedmiotem prawa autorskiego (utwór zależny) i wobec niego odrębnie liczymy upływ autorskich praw majątkowych – 70 lat od śmierci tłumacza.

Cała lista obejmuje 1333 nazwiska i jest dostępna [tutaj]. Zachęcam Cię do zapoznania się z nią. Może może znajdziesz tam innych interesujących Cię twórców, których dzieła właśnie zostały „uwolnione” ?

Zasoby domeny publicznej możesz sprawdzić korzystając m.in. z tych źródeł:

domenapubliczna.org/zasoby
polona.pl
wolnelektury.pl

Korzystanie z domeny publicznej

Przejście utworu do domeny publicznej następuje z po wygaśnięciu autorskich praw majątkowych do utworu. Oznacza to, że za jego wykorzystanie nie musisz uiszczać wynagrodzenia.

Ale musisz pamiętać o autorskich prawach osobistych, które nie wygasają. W przypadku śmierci twórcy mogą one przysługiwać jego spadkobiercom.

Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej na ten temat to zapraszam Cię do przeczytania wpisu pt. „Czym są autorskie prawa osobiste?”

Co w praktyce oznacza dla Ciebie, że autorskie prawa osobiste nie wygasają?

Aktualne są wszystkie Twoje obowiązki jak w przypadku korzystania z utworu za życia jego twórcy. Musisz zadbać w szczególności o wskazanie imienia i nazwiska/pseudonimu autora wykorzystanego dzieła. A także o to, aby w sposób nieuprawniony nie zniekształcić wykorzystanego utworu wypaczając jego sens.

*****

Udostępnij ten artykuł dalej, jeżeli był dla Ciebie przydatny 🙂

*****

Jeżeli chcesz skorzystać z utworu i nie jesteś pewien czy autorskie prawa majątkowe do niego wygasły, to zapraszam do kontaktu z kancelarią.

*****

Photo by Amy-Leigh Barnard on Unsplash