Prawo cytatu. Jak cytować zgodnie z prawem?

Prawo cytatu pozwala nam korzystać z cudzej twórczości na potrzeby swojego utworu, bez konieczności uzyskiwania zgody jego autora. W określonych sytuacjach. Wokół prawa cytatu narosło jednak kilka mitów. Mogą one sprawić, że nie będziesz mógł skutecznie powołać się na ten wyjątek. Z poniższego artykułu dowiesz się jakie wymogi musisz spełnić, aby cytować zgodnie z prawem i nie martwić się o naruszenie praw autorskich innego autora.

Prawo cytatu stanowi wyjątek w prawie autorskim

Zasadą w prawie autorskim jest, że prawo do decydowania o opublikowaniu utworu i jego dalszego rozpowszechniania, a także czerpania z niego zysków przysługują twórcy. W pewnych określonych sytuacjach prawo autorskie ogranicza monopol twórcy, przyznając innym uprawnienie do skorzystania z dorobku artysty.

Takim wyjątkiem jest właśnie prawo cytatu:

Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.
art. 29 ustawy prawo autorskie i prawa pokrewne

Utwór cytowany i utwór cytujący

Cytowanie czyjegoś utworu może mieć miejsce jedynie w ramach innego utworu. Utwór cytujący, czyli materiał, w którym przytaczasz czyjeś treści, musi spełnić podstawowe wymogi dla uznania go za utwór.

A zatem musi być on wytworem człowieka (Twoim :)), ustalony w jakiejkolwiek postaci, a także stanowić przejaw Twojej działalności twórczej o indywidualnym charakterze.

Utwór ten musi również stanowić samoistną całość. Przytaczany utwór musi być w takiej proporcji do Twojego wkładu twórczego, aby nie było wątpliwości, że powstało Twoje własne dzieło[1]. Musisz zatem zbadać za każdym razem relacje pomiędzy Twoim utworem a utworem cytowanym.

Utwór cytowany, z którego czerpiesz, musi być zaś utworem rozpowszechnionym. Czyli takim, który został upubliczniony w jakiś sposób przez samego twórcę albo za jego zezwoleniem.

Nie będzie utworem rozpowszechnionym rękopis książki w której autor wprowadza jeszcze poprawki przed wysłaniem do wydawnictwa lub obraz nad którym malarz jeszcze pracuje w zaciszu pracowni.

Co możesz zacytować?

Prawo cytatu pozwala korzystać z urywków rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnionych utworów plastycznych, fotograficznych lub drobnych utworów w całości.

Dopuszczalny jest także cytat międzygatunkowy. Są to sytuacje, gdy przykładowo w książce (czyli utworze literackim) wykorzystasz fotografię lub reprodukcję obrazu (utwór plastyczny).

Nie zawsze możesz powołać się na prawo cytatu

Jednym z najczęstszych błędnych przekonań o prawie cytatu jest takie, że prawo cytatu pozwala na cytowanie wszystkiego i w każdej sytuacji. Otóż nie.

Na prawo cytatu możesz powołać się jedynie w zakresie uzasadnionym celami cytatu. Należy do nich:

• wyjaśnienie,
• polemika,
• analiza krytyczna lub naukowa,
• nauczanie,
• prawa gatunki twórczości.

W prawie cytatu szczególny nacisk jest kładziony na funkcję, jaką pełni cytat w Twoim utworze.

Wątpliwa jest zatem możliwość powołania się na prawo cytatu w przypadku, gdy wykorzystaliśmy dany utwór jedynie w celu uatrakcyjnienia naszego materiału, w celach estetycznych.

Pomiędzy Twoim utworem a przytaczanymi fragmentami musi zachodzić związek uzasadniający wykorzystanie innego utworu wskazany w prawie autorskim.

1. Wyjaśnienie

Celem wyjaśnienia powinno być uczynienie czegoś zrozumiałym, łatwiejszym w odbiorze. Wykorzystanie cytowanej treści w ramach tej funkcji oznacza, że Twój utwór byłby niepełny lub niezrozumiały bez przytoczenia innego konkretnego utworu.

Jeżeli opowiadasz o konkretnym stylu w architekturze czy malarstwie uzasadnione będzie zamieszczenie odpowiednich ilustracji. Dzięki nim Twój odbiorca może lepiej zrozumieć informacje, które mu przedstawiasz.

2. Nauczanie

Cytowanie w ramach nauczania dotyczy wszelkiej działalności edukacyjnej. Nie jest on jednak ograniczony wyłącznie do pracy nauczyciela. Obejmuje wszelkiego rodzaju edukację, poprzez publikacje naukowe, wystąpienia czy szkolenia.  

Przykładem prawa cytatu dokonywanego w ramach funkcji nauczania będą różnego rodzaju podręczniki.

3. Polemika

Dzięki tej funkcji możesz przytoczyć w swoim utworze inne treści, do których chcesz się bezpośrednio odnieść, np. poprzez jego skrytykowanie czy zgodzenie się z tezami, które w swoim materiale przedstawił inny twórca.

4. Analiza krytyczna i naukowa

Funkcję tą może pełnić cytat na przykład w recenzjach filmowych, w których są wykorzystane fragmenty omawianego utworu. Dzięki cytatowi recenzent może zobrazować poszczególne omawiane przez siebie elementy.

W ramach tego celu możemy cytować jedynie utwór będący przedmiotem tej analizy.

5. Prawa gatunku twórczości

Pojęcie to obejmuje wszystkie utwory, których celem jest nawiązywanie do innych dzieł. Bez możliwości cytowania, nie miałyby one racji bytu.

Przykładem utworów mieszczących się w ramach prawach gatunku twórczości są parodie, karykatury i pastisze.

Jak obszerny może być cytat?

Kolejnym często spotykanym błędnym przekonaniem na temat prawa cytatu jest pogląd, że w ramach prawa cytatu możesz wykorzystać 30 sekund piosenki albo 10 zdań z jakiejś książki.

Prawo autorskie nie reguluje ile treści innego autora możesz wykorzystać w swoim utworze.

Można wyobrazić sobie wiele różnych sytuacji wykorzystujących cytowanie. Nie da się ustalić minimalnej czy maksymalnej długości cytatu.

Prawo autorskie kładzie nacisk na to w jakiej proporcji względem siebie znajdują się oba utwory, a także funkcji jaką pełni przytaczana treść.

Ocena czy w danym przypadku te proporcje są prawidłowe, musi być dokonywana w okolicznościach konkretnej sprawy.

Utwór, który zawiera nawet jeden cytat może naruszać prawa autorskie. Jednocześnie utwór, który będzie zawierał wiele cytatów różnych długości może mieścić się w ramach dozwolonego użytku.   

Bez wątpienia Twój utwór, w którym wykorzystasz cytat musi być utworem sam w sobie. Cytowany fragment musi być jednak względem niego jedynie dodatkiem, uzupełnieniem. Taką kropką nad i.

Twój utwór musi być gwoździem programu.

Legalny cytat

Cytat musi być rozpoznawalny. Musisz oznaczyć przytoczony fragment w ten sposób, aby czytelnik nie miał wątpliwości, że w tym konkretnym miejscu ma do czynienia z cytatem.

Zadbaj o prawidłowe wskazanie autora i źródła utworu, który cytujesz.

Warunkiem korzystania z innych utworów w ramach dozwolonego użytku jest wymienienie imienia i nazwiska twórcy oraz źródła.

Pamiętaj, to że nie znasz autora danego utworu, który chcesz zacytować, nie zwalnia Cię w żaden sposób z obowiązku prawidłowego podpisania cytatu.

Prawo autorskie nie różnicuje możliwości skorzystania z prawa cytatu od tego czy prowadzisz działalność komercyjną czy niekomercyjną. W obu przypadkach możesz posługiwać się prawem cytatu i w obu przypadkach musisz spełnić wszystkie warunki wymagane przez prawo autorskie.

Prawo cytatu a social media

Wszystkie zasady dotyczące cytowania są takie same w przypadku Twojej działalności w realu, jak i w social media.

Musisz zatem zadbać o to, aby:

• Twoje dzieło było utworem samoistnym,
• utwór cytowany musi być utworem rozpowszechnionym,
• cytat musi pełnić w Twoim utworze określoną funkcję,
• przytoczony materiał musi być jedynie dodatkiem, uzupełnieniem do Twojej treści,
• musisz oznaczyć autora i źródło cytatu.

—–

Jeżeli ten artykuł był dla Ciebie interesujący, podaj go dalej!

—–

[1] wyr. Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 r., I CK 232/04

—–

Photo by Sharon McCutcheon on Unsplash